Ariya Sep Sah Sakei (trường ca Sep Sah Sakei) là tác phẩm văn học viết bằng Akhar Thrah rất phổ biến ở vùng Cham Panduranga (Ninh Thuận và Bình Thuận ngày nay), do Linh Mục G. Moussay (Trung Tâm Văn Hóa Chăm) chụp ảnh mang ký hiệu số : CCC. C6. kauthara.org giới thiệu lại tác phẩm:
Ariya Sep Sah Sakei
Ariya Sep Sah Sakei (trường ca Sep Sah Sakei) mà chúng tôi trình bày ở đây là tác phẩm văn học viết bằng Akhar Thrah do Trung Tâm Văn Hóa Chăm của Linh Mục G. Moussay chụp ảnh, mang ký hiệu số : CCC. C6 hiện lưu trữ trong thư viện của Viện Viễn Đông Pháp, dài 16 trang và tổng cộng 152 câu thơ.
Tại cộng hòa Pháp, người ta còn tìm thấy nhiều dị bản khác của tác phẩm này mang ký hiệu CAM 151(1), CAM MICROFILM 13(3), CAM MICROFILM 17(3), CM 34(3).
Chúng tôi chọn tên đề là Sah Sakei chứ không phải Sah Pakei như Inrasara nêu ra trong Văn Học Chăm. Vì rằng những dị bản lưu trữ tại Pháp đều dùng phụ âm sa praong để viết tên Sah Sakei.
Ariya Sep Sah Sakei còn có một dị bản khác viết bằng chữ Jawi (chữ Mã Lai) được lưu hành trong cộng đồng Chăm tại Campuchia và khu vực Châu Đốc. Trong tác phẩm này, tác giả kể lại những chuyến công du của hoàng tử Sah Sakei từ khu vực Aia Ru, Aia Trang, Panduranga của Champa cho đến tiểu bang Kelantan và Terengganu của vương quốc Mã Lai.
Lần đầu tiên, Sep Sah Sakei được dịch sang tiếng Việt bởi Inrasara (Văn Học Chăm, NXBVHDT, 1994, trang. 183-192 và 340-361) và được giới thiệu trong tác phẩm của Po Dhrama, Abdul Karim, Nicolas Weber, Majid Yunos mang tựa đề Contes et légendes, épopées et textes versifiés (Reproduction de manuscrits cam N° 1 Kuala Lumpur, 2003)
Phiên âm
Phương pháp phiên âm của tác phẩm này dựa vào hệ thống phiên âm La Tinh quốc tế của Viện Viễn Đông Pháp. Độc giả nên lưu ý cách phát âm của một số phụ âm và nguyên như sau :
Nd = nduec (chạy), ndom (nói)
Mb = mbeng (ăn), mboh (thấy)
Nj = njep (phải), njuh (củi)
 = tương đương với ư của tiếng Việt, như hâ (nó), jiâ (thuế)
O = tương đương với ô của tiếng Việt, như oh (không có), hadom (bao nhiêu)
Aow = tương đương với o của tiếng Việt, như pataow (chỉ dẩn), tanaow (đực)
Chú thích
Chữ nằm trong dấu ngoặc […] là từ mà người Chăm thường dùng hôm nay. Số nằm trong […] là số trang của tác phẩm Akhar Thranh.
Nội dung sơ lược
Sah Sakei, vị hoàng thân Champa trên đường kinh lý khu vực Panduranga – Kauthara. Khi ra khỏi Bal Ula thuộc khu vực Phan Rí ông găp cô công nương của xứ Pajai, Nai Rat Mah, đang xem gia nhân cắt lúa. Xốn xang trước nét đẹp yêu kiều của nàng, ông ngỏ lời kết thân. Cô công nương xứ Pajai như bị thôi miên trước vẻ đẹp huy hoàng, và cách ăn nói lịch thiệp của vị hoàng thân, nhưng cô vẫn tỏ vẻ rụt rè, nên không đáp lại lời yêu cầu như chàng mong đợi.
Thấy chuyện không thành, Sah Sakei tiếp tục cuộc hành trình, Nai Rat Mah không cưỡng lại được lòng mình. Cô quyết định đi theo Sah Sakei.
Cuộc hành trình dài hơn hai năm. Nai Rat Mah theo Sah Sakei qua gần 50 địa danh của đất nước Champa, từ Bal Ula, Yang Maw… (thuộc địa phận Panduranga) cho đến Aia Trang, Aia Ru (thuộc địa phận của Kauthara), với muôn vàn gian khổ, yêu thương và hờn giận. Nhưng cô đã không bày tỏ được tấm chân tình của mình với Sah Sakei.
Lần cuối cùng, Nai Rat Mah quyết định đến gặp chàng giải quyết cho rốt ráo chuyện tình của hai người. Nhưng khi vừa đến nơi, thì cũng là lúc Sah Sakei vừa gặp nạn. Ông đã qua đời. Và, Nai Rat Mah chẳng còn cơ hội nào để trải lòng mình với Sah Sakei.
Đau đớn tột cùng trước cái chết của Sah Sakei. Nai Rat Mah hoàn toàn sụp đổ. Trái tim cô vỡ ra từng mảnh. Cô chẳng còn nước mắt nào để than khóc cho cuộc tình của mình với Sah Sakei.
Trang đầu của tác phẩm Sah Sakei
Bản phiên âm
1. Sep Sah Sakei tabiak di bar [bal] Ula,
jaoh yau ja dua, jieng mbuon sa baoh,,
2. hec po sanai jieng craoh,
jieng mbuon sa baoh, rai gam gi-mbak,,
3. hec po sanai daok yuak,
likau sa kapuak, rai thaok apieng,,
4. rai tok pacei rai tok,
kau dak ba tagok, ndik ar hamu,,
5. mayah sanai anit ba mai,
kau dak ba takai, juak ar hamu,,
6. kadung jheng baoh athaih,
juai ngap paglaih oh hien ka drei,,
7. kadung jheng baoh ribai,
juai ngap palai, oh hu ka drei,,
8. limân tel palei Yang Muw,
pacei ngap di kau, wer sang inâ,,
9. khik sang baik inâ saong adei,
kau tuei Sah Sakei, nao Bhum Kanar [Canar],, [2]
10. limân tel palei Aia Ru,
dahlak tuei oh sumu, cei klak atah,,
11. khan hluh sa blah dua blah,
thu blaoh pathah, uak aia mata,,
12. binai yau ra pabuak,
rup yau dahlak, cei oh linyaiy,,
13. kachaiy puec sanâng wek cei,
dahlak klak adei, tuei mai yau ni,,
14. limân tel Bituw Lingal,
dahlak tuei tel, sumu di Ragaok,,
15. limân tel palei Karang,
padei deh cang, kau hai pacei,,
16. limân tel bituw Deng Huel,
taleh than aen, wek hai pacei,,
17. limân tel palei Deng Dua,
krung ra taha, nan hu hakei,,
18. hadiip saong pathang nan rei,
ndom blaoh kukei, ka krung yau ni,,
19. limân tel pabah Mbrait Bhik,
dahlak tuei ndik, sumu Kraong Hajem,, [3]
20. cang kau hai aey pacei,
dahlak kieng manei, pataleh su-aen,,
21. limân tel palei hamu Rakraot,
mamaon mbrait mbraot, tuei Sah Sakei,,
22. limân tel craoh Kawan,
lipa klaoh tian, tuei Sah Sakei,,
23. manyim ban [aban] bi drah ba mai,
ba rai ka ai, kieng paralao,,
24. limân tel war kubaw,
tangin thaow di aw, auak aia mata,,
25. aw juk aban kabay,
kau tuei cei marai, haber kéc yau ni,,
26. ginaong jang sanâng wek hai,
adei klak sa-ai, tuei mai pacei,,
27. dahlak biak sa tian kumei,
aey po pacei, athar patao,,
28. yau ni haber kieng ngap,
ri-mbah than dahlak, o thei ra tel,,
29. taik aw tathuak jih khan,
ma ni laik nan, mbeng aia mata,, [4]
30. caok hia kau pah tada,
di riim adhua, ri-mbah ri-mbup,,
31. tuei pacei pagé tel sup,
ruw raiy rup, pacei oh linyaiy,,
32. o ken blaoh ruw ka thraiy,
haber oh linyaiy, duissak adei,,
33. anit kau hai pacei,
dahlak klak adei, tuei mai yau ni,,
34. dahlak tuei yau ni yua [kayua] thei,
kuyua po pacei, jeh saong dahlak,,
35. anit adei hai ma-njep,
dahlak klak gep, tuei po pacei,,
36. dahlak klak inâ klak adei,
haber Sah Sakei, tian oh anit,,
37. talaih anaong mak ciew ranuw,
lang pa baruw, siam ka ra daok,,
38. nao pok pa-mbah ba rai,
bingu inâgiray, kieng buh hala,,
39. tathep mariah bangu kau ba,
piéh gam hala, payak ra siam,, [5]
40. jhaow khuai bi ndap sulam,
ku-nda ra ba tian, lac praong hatai,,
41. mbeng baik hala pok mai,
adei payak sa-ai, Po Sah Sakei,,
42. padeh luai tanan ka mei,
baruw mbeng rei, mang Bal Hala,,
43. mayah cei oh mbeng tra,
payér wek ka, urang pacei,,
44. dreh ni siber si ngap,
pacei klak dahlak, jeh nda yau ni,,
45. dahlak tuei biak ra-mbi,
taom thun mani, cei oh linyaiy,,
46. aey cei anit wek hai,
mbuk klaoh di glai, aw taik di drei,,
47. sa kal ni dahlak saong cei,
ri-mbah lo ndei, taom thun mani,,
48. dahlak mang ranaih nde ni,
thun ni je, bi-ndung takai,,
49. njep saong liphuai di drei,
tuei Sah Sakei, habién marai,, [6]
50. patuah mboh hu nâm takai,
hacuak tuei marai, taom Sah Sakei,,
51. padei la [ala] haluei ndom hia,
rapek tel tada, brep jum darah,,
52. kau pok drei hatak dep deng,
kieng ka habar, kéc tian patuei,,
53. chai kau patuei chai haduis,
sadak kau ruis, caik ka urang,,
54. Jahain mak limân buh ghal [ghan (?)],
kau ndik nao Kanar [Canar], kieng malieng kanâ,,
55. limân tel craoh Mâhik,
limân oh ndik, trun nao ula,,
56. limân tel palei Saraih ,
padei bak glaih, dak bih su-aen,,
57. limân tel palei Kraong Kurang,
padei daok cang, ra glan mai hadei,,
58. limân tel Mblang Haluh,
tagok gleng mboh, Mblang Sar mang anak,,
59. limân tel palei Cakak,
mata aer tabiak, chai aia hajan,, [7]
60. limân tel Hamu Baruw,
padei cang kau, hai Sah Sakei,,
61. limân tel Kalang Atah,
takai yam drah, tuei Sah Sakei,,
62. limân tel bhum Cawait,
takai dait wait, tuei Sa Sakei,,
63. limân tel bhum Parik,
kau tuei phun phik, mai mboh sagleng,,
64. limân tel Dhaong Panan,
lipa klaoh tian, dak wer su-aen,,
65. likau padeh limân cang ka,
dahlak tian lipa, huak sa pabah,,
66. Sakei huak Sakei mbeng angan,
dahlak mbeng papan, prân tuei pacei,,
67. Sakei huak dahlak tiap ruai,
dahlak gleng ca-mbuai, cei biak lipih,,
68. limân tel palei Cakun,
urang gheh mbul, sa drei Ja San Wa,,
69. urang li-ua nyu ngap ritak,
rup nyu jhak, patak nyu siam,, [8]
70. limân tel palei Aia Mblang,
tathuoc jih halang, uak aia mata,,
71. limân tel palei Patra,
palei jhak aia, aia jieng athar,,
72. limân tel palei Aia Pabaow,
takai raiy raow, tuei Sah Sakei,,
73. limân tel palei Pajai,
ligah takai, tuei Sah Sakei,,
74. limân tel palei Padang Sara,
kau tuei luic adhua, ka cei oh linyaiy,,
75. limân tel palei Craoh Kurang,
padei daok cang, ra glar mai hadei,,
76. limân tel palei Paplom,
hadei daok ndom, ala phun kathak,,
77. ndom hai saong dahlak,
ala haluai kathak, siam truh angin,,
78. ala haluai kathak tathuer,
taleh than aen, wek hai pacei,,
79. limân tel palei Manuw Bia,
palaik klaon kau hia, ri-mbah ri-mbâp,, [9]
80. limân tel Bituw Cangua,
hadei brah ba, hanuk Sah Sakei,,
81. limân tel Caraw Craoh Bhaow,
kanai nao Laow, pacei nao Pacam [Bicam],,
82. limân tel palei Aia Kam,
padei daok tak nan, ka wey pacei,,
83. limân tel palei Guen Gaok,
tanâk klau taok, hanuk Sah Sakei,,
84. limân tel palei Guen Ging,
tanâk klau nding, hanuk Sah Sakei,,
85. Jahain mâk halaong jhaok aia,
mboh aia dangaih juai jhaok,,
86. tagok truh pak ngaok,
jhaok aia paken,,
87. jhaok aia paken ba rai haleng,
tanâk gaok keng, hanuk Sah Sakei,,
88. Jahain mak apuei ba mai ka kau,
tanâk gaok baruw, hanuk Sah Sakei,,
89. kacaow di gaok craok brah,
tanâk baik bidrah, likei lipa,, [10]
90. raw brah klau pak mbeng mbiak,
tanâk juai brei khak [khiak], ngap bi samel,,
91. jaluk mbit salao haban,
pok nao bi tel, tian yau ra crei [trei],,
92. Sakei huak mbeng ikan darei,
dahlak aey pacei, mbeng aia mata,,
93. dahlak huak tuei lipa,
nda nao adhua, abih prân liphuai,,
94. dahlak klak inâ tuei cei,
blaoh Sah Sakei, klak kau yau ni,,
95. cei nao jalan halei,
dep di adei, nao daok hapak,,
96. hec ai gilam hala rapuon,
pep than aen, kau nao hapak,,
97. hec nai kumei ndua aia,
mboh subharriya, kau nao tel,,
98. sa mboh drei mang haleng,
baluw kang weng, nan Sah Sakei,,
99. aw juk aw hajaw,
pep Sakei kau nao, nan jeh di kau,, [11]
100. mai baik ka ai pataow,
jalan truh Jajraow, gah harei tagok,,
101. sa mboh sang tuak kajaow,
laik mel Laow, sang Sah Sakei,,
102. Sakei ndih pagi-ndeng,
dahlak duah peng, sep Sah Sakei,,
103. sa mboh sang laik kajai,
laik mel hatai, sang Sah Sakei,,
104. tangi hec ra ginâp po sang,
haluei pa-mbeng [ba-mbeng] jang, likau padei,,
105. biak jeh haluei pa-mbeng [ba-mbeng] jang,
kuhlaom hu sang, brei ra padei,,
106. hec po sanai palei halei,
tuei Sah Sakei, war glai jalan,,
107. usak mang ra akhan caik ai,
dahlak pak Pajai, tuei Sah Sakei,,
108. da-a po sanai rai daok,
lang ciew ra-ndaop (?), klau tel tani,,
109. tuh aia bi drah ba rai,
da-a raw takai, ra siam tama,, [12]
110. nao mak ca-mbah ba mai,
bingu inâgiray, payak ra siam,,
111. nao mak tathep ka kau,
hep baoh damuw, kieng buh hala,,
112. kuhlaom lac ra mai di adhua,
mak buh hala, payak ra mbeng,,
113. nao mak gaok tanâk payak,
ra siam huak, mai mang lipa,,
114. aey po sanai huak yaom,
kuhlaom mai taom, gep di adhua,,
115. aey nai oh thau angan,
pagak pagar, ew po sanai,,
116. dahlak ni dua sa tian,
yau yang balan, yang purimi,,
117. dahlak ni nai Mâh Rat,
tuak Cam kat, athar patao,,
118. dahlak jeh o thau angan,
pagak pagar [pagan], ew Sah Sakei,,
119. angan kau Sah Sakei,
daok di palei, Huh bar [bal] Caner [Canar],, [13]
120. Jahain mak limân buh ghen [ghan (?)],
kau ndik nao Kanal [Canar], malieng kanâ,,
121. limân tel palei hamu Bar,
tathuoc jih khan, tuei Sah Sakei,
122. liman tel linâh Hamu Rimaong,
gi-mbak di waong, tuei Sah Sakei,,
123. limân tel palei Jaow Lai,
dahlak tuei marai, taom Sah Sakei,,
124. limân tel palei Jaow Kun,
haduissak [duissak] halun, tuei Sah Sakei,,
125. Sakei jang janâng Aia Ru,
Sakei kieng hu, adei sa-ai,,
126. Sakei ngap di kau ri-mbah,
dua thun calah, wer sang inâ,,
127. Sakei ndik limân trun nao,
dahlak thaow di aw, cei oh anit,,
128. limân tel takai tathik,
riyak pok bilik, paoh Sah Sakei,,
129. mayaom ka riyak nan rei,
paoh Sah Sakei, matai tanan,, [14]
130. kau caok hia kau pah tada ruic mbuk,
matai phun phik, mbuah ker [kar] pajan,,
131. inâ ley Po Inâ,
kau tuei mai yau ni, blaoh oh patuah,,
132. ké so yau ni kéc ah,
thau lac calah, caik di jalan,,
133. Sakei ngap hatai ngap tian,
matai di jalan, aey po lingik,,
134. uec [<puec] ndom Sakei oh peng,
Sakei sa rajeng, kieng sa jalan,,
135. Sakei jang janâng Aia Trang,
thei ra per talang, po Sakei,,
136. dahlak puec Sakei oh peng,
dangih sa rajeng, kieng ka matai,,
137. dahlak saong pacei jhak so,
ndom mai o sumu, blaoh oh patuah,,
138. dreh ni habar mangap,
ri-mbah than dahlak, aey po lingik,,
139. caok hia kau pah tada,
calah su bherriya [bharriya], kau caik yau ni,, [15]
140. dahlak tuei pacei biak ra-mbi,
calah caik yau ni, siber kieng ngap,,
141. pacei ndik limân trun nao,
kau daok hatao, maong akaok pacei,,
142. pok sep tangi palei,
halei ka pacei, kieng nao hatao,,
143. pok sep tangi pacei,
di cek halei, glaong mang awan,,
144. hapak mang ra akhan,
cek mâh ma [mang] kal, mang ray dahlau,,
145. cek mâh nager adei,
dahlak tuei pacei, mai mboh sa gleng,,
146. hec nai Rat Mâh libi,
tuei mai yau ni, hagait panuec,,
147. o pak ra akhan caik mei,
Sakei hatai karei, dep di halun,,
148. hec kunai Rat Mâh libi,
tuei mai yau ni, daok pak halei,,
149. dahlak ni daok pak Pajai,
tuei klaon marai, ri-mbi ri-mbâp,, [16]
150. daok baik sanai ai nao,
mey daok malao [maluw], mbaok saong mata,,
151. sanai saong pacei ra-mbi,
ma [mang] déh sani, blaoh mai calah,,
152. bi-ndung phik ca-ndang hatai,
calah brai rai, yau aia talah,,,
