Từ các tài liệu trên bia đá, sử liệu lịch sử Trung Quốc và Việt Nam, sách cổ Chăm cũng như các bài nghiên cứu của các chuyên gia nước ngoài đã chứng minh rằng tại khu vực Đông Nam Á, vương quốc Champa đã được thành lập và tồn tại từ thế kỷ thứ 2 đến thế kỷ thứ 19.Theo các nhà nghiên cứu Pháp (Pgs. Po Dharma, Gs. P-B Lafont, Ts. B. Gay), Champa không phải là vương quốc dành riêng cho dân tộc Chăm, mà là một quốc gia đa chủng, tập trung những cộng đồng tộc người nằm trong biên giới chính trị của quốc gia này, chạy dài từ Quảng Bình cho đến Biên Hòa, bao gồm cả khu vực Tây Nguyên, như người Jrai, Rade, Churu, Raglai, Hroi, Bahnar, Sedang, Stieng, Ma,… trong đó có người Chăm sống ở đồng bằng.Champa một tên gọi có nguồn gốc từ Ấn Độ, được đặt tên cho vương quốc Champa kể từ thế kỷ thứ II gồm 5 tiểu bang: Indrapura (Đồng Dương), Amaravati (Quảng Nam), Vijaya (Đồ Bàn), Kauthara (Nha Trang), và Panduranga (Ninh Bình Thuận).

Người Chăm ở Kampuchia theo thống kê chưa chính thức có dân số gấp khoảng 6 lần Chăm tại Việt Nam. Chăm tại Kampuchia tồn tại nhiều hệ phái Islam khác nhau. Trong bài viết này tôi đề cập đến hai nhánh Bani chính là: Bani Islam và Bani Awal. 1. Bani ISLAM (tức đạo Islam chính thống, ở đây chỉ đề cập đến Islam dòng Sunni. Vì thực tế ở Kampuchia tồn tại nhiều trường phái Bani Islam). 2. Bani AWAL (Tức Islam dòng Awal, hay Hồi giáo dòng Awal giống như dòng chức sắc Acar ở Việt Nam). Nhưng thực tế người Chăm Kampuchia không dùng từ Awal mà chỉ dùng từ Bani (với Bani mang nghĩa Islam cũ, Bani là trường phái Islam tại Champa thời vương quốc).

Pgs. Ts. Po Dharma, một học giả, nhà nghiên cứu lịch sử và nền văn minh Champa có tên tuổi đã đột ngột ra đi ngày 21-2-2019 giờ Paris do một căn bệnh nặng. Sự ra đi đột ngột của Po Dharma là một mất mát lớn đối với gia đình, bè bạn và cộng đồng Champa trong và ngoài nước. Cộng đồng Chăm mất đi một vị Giáo sư đầu tiên đã dành trọn cuộc đời mình vì lý tưởng bảo vệ dân tộc và văn hóa Champa.

Po Nrop (Nik Ibrahim) được Sultan của Patani bổ nhiệm làm Datu của Kelantan vào năm 1634, làm tướng soái tại Kelantan, ba năm sau đó, ông được phong làm Vua của Patani vào năm 1637. Sau khi lên ngôi vua, Po Nrop lấy niên hiệu: Sultan Nik Ibrahim Bin Nik Mustafa, mà người Champa thường gọi là Po Nrop (Datu Kelantan 1634-1637; Raja Campa 1637-1684). Sau này về Champa làm vua kế vị Po Rome.

Imam Đạo Ngọc Hùng, người Chăm Bani là một chức sắc theo Islam Awal (Agama Awal) mà tiếng Việt gọi Hồi giáo dòng Awal. Đạo Ngọc Hùng đang sinh hoạt tôn giáo tại Thánh đường Phước Nhơn (Magik Haluw Pamblap Baruw), xã Xuân Hải, huyện Ninh Hải, tỉnh Ninh Thuận. Theo thông tin bà Đạo Thị Hảo cho biết; Imam Đạo Ngọc Hùng lợi dụng người thân đến nhà bà Đạo Thị Hảo năn nỉ xin vay số tiền 80 triệu đồng, nhưng không ghi giấy mượn tiền do nghĩ rằng Imam Đạo Ngọc Hùng là một vị Imam uy tín.

Po Patao At (1541-1567 hay1553-1579), vị vua theo Agama Islam (tức tôn giáo: Hồi giáo). Theo biên niên sử Champa Sakkarai dak rai Patao thì Po Patao At là cháu của Pô Kunarai (1541-1553), lên ngôi năm Sửu, thoái vị năm Thỏ, trị vì 27 năm. Ngài có một vương hậu Champa tên Bia Kati và một hoàng tử tên Cei Sak Malaow. Đầu tiên, ngài xây dinh riêng ở ngoài Biuh Bal Batsinâng (Hamu Linâng, phía sau làng Chăm Phú Nhuận, Phanrang). Theo Hán Việt thì Po At có tên là Bà Ất (1553-1579). Po Patao At là vị vua cuối cùng của triều đại Po Mahosarak, nhưng vì hoàn cảnh lịch sử Champa, nên những tài liệu chi tiết liên quan đến khoa học lịch sử của ngài ở trong cộng đồng Chăm rất ít người còn lưu trữ, chỉ còn lưu lại vài truyền thuyết.

Awal và Ahier là tiếng Ả Rập để chỉ tín đồ Chăm theo thờ phượng Pô Allah giai đoạn trước và giai đoạn sau. Awal: trở thành một hệ phái mới tại Champa do ảnh hưởng văn hóa bản địa, là một tôn giáo độc thần, chỉ thờ phượng Thượng đế Allah, Đấng Tối Cao, Duy Nhất và Muhammad là vị Thiên sứ (Nabi) cuối cùng được Allah mặc khải Thiên kinh Koran. Awal (Hồi giáo đầu tiên, Hồi giáo cũ, Hồi giáo sơ khai) ảnh hưởng từ Sunni. Awal là một hệ phái thuộc Hồi giáo Champa (Islam Champa), khác với trên 73 nhánh Islam trên thế giới như: Islam Sunni của Ả Rập, Islam Shia của Iran, Islam Ahmadi (Ahmadiyya) của Pakistan, Islam Kharijite của Oman, Islam Sufi của Libya, Sudan, Islam Wahabi, …

Theo Ts. Putra Podam, thánh đường Hồi giáo Chính thống (Islam), thánh đường Awal (Hồi giáo dòng Awal), hay thánh đường Islam theo hệ phái Sun-ni, hệ phái sa-ri-a, hệ phái ha-na-phi, hệ phái sa-phi, hệ phái a-ma-đi, hệ phái kha-ri-tê, hệ phái CAllahm và hơn 173 hệ phái khác của Islam, thì không quy định trên thánh đường phải ghi chữ gì, hay treo thứ gì hay treo hình gì? Tùy theo quy định của mỗi địa phương trên cổng chính mặt tiền của thánh đường thường ghi chữ “Allah” và “Muhammad” bằng tiếng Ả Rập, nhưng đây cũng không phải điều bắt buộc.

Giáo sĩ (Acar) của Hồi giáo (Awal) là những người có nhiệm vụ thực hiện một số lễ tín ngưỡng Chăm liên quan đến tập tục của Chăm Awal như lễ tảo mộ, lễ tưởng nhớ tổ tiên, lễ báo phước tổ tiên vào cuối tháng 8 Hồi lịch (Shaban), cũng như lễ lớn của tôn giáo như: lễ chay tịnh vào tháng 9 Hồi lịch Ramadan (Ramawan), lễ kết thúc tháng Ramadan gọi là Tabiak aek (Eid al-Fitr), hay đại lễ Eid al-Adha (Waha) vào tháng Dhu al-Hijja cuối tháng 12 Hồi lịch.

Thứ kỷ 17, Hồi giáo (Islam) phát triển cực mạnh và hưng thịnh ở Panduranga Champa. Qua nhiều biến cố của lịch sử cũng như tình hình xung đột tôn giáo ngày càng trầm trọng trong cộng đồng người Chăm, theo các nghiên cứu Tây Phương vào thế kỷ 17, triều đình thời vua Po Rome (1627-1651) đã giải quyết, hóa giải vấn đề dân tộc, tôn giáo bằng cách đưa người Chăm theo Balamon (Hindu) trước đó cải đạo thành Ahier (Chăm Ahier: Hồi giáo mới). Nghĩa là Chăm Ahier phải thờ phượng Allah như một Đấng Tối Cao, sau đó có nhiệm vụ tiếp quản và chăm sóc tháp và một số tín ngưỡng Champa. Còn tín đồ Islam lúc đó cũng có một tên gọi mới theo thuật ngữ là Awal (Hồi giáo cũ hay Hồi giáo dòng Awal).